Առաջին գնացքը

Գնացքն աշխարհի ամենակարեւոր տրանսպորտային միջոցներից մեկն է։ Երկաթուղիների միջոցով ամեն օր շատ մարդիկ են ճանապարհորդում, և ոչ ոքի չի զարմացնում կայքում տոմս գնելու կամ թղթի վրա տպված էլեկտրոնային տոմսից օգտվելու հնարավորությունը։

Առաջին փորձերը
Տրոլեյբուսը գնացքի պարզունակ նախատիպն է, որն օգտագործվել է 18-րդ դարում Եվրոպայում: Այսպիսով, որպեսզի տրոլեյբուսը հանքից գյուղ գա, փայտե գերաններ են դրել, որոնք ծառայում են որպես ընթացիկ ռելսեր։ Սայլակները տեղաշարժվում էին ձիերի, երբեմն էլ՝ մարդկանց օգնությամբ։ 18-րդ դարի վերջերին տրոլեյբուսները սկսեցին միմյանց ամրացնել մետաղական միացումներով։ Սա նպաստեց փոխադրումների արդյունավետության մակարդակի բարձրացմանը։

19-րդ դարի սկզբին Անգլիայից ինժեներ-գյուտարարը շոգեքարշ է ներկայացրել։ Դիզայնը ներկայացվել է գլանաձեւ շոգե կաթսայի տեսքով, որին ամրացված է եղել ածուխով վագոն կամ խարույկի տեղ և մեկ կառք՝ ուղեւորներ տեղափոխելու համար։ Շինարարությունը հույզերի բուռն չստացավ ազդեցիկ մարդկանցից և հանքատերերից, որոնց ուղղված էր շոգեքարշի ստեղծումը։

Հնարամիտ գյուտը որոշվեց ժամանակին. Ռելսեր ստեղծելու և տեղադրելու համար թանկարժեք նյութերը, կառուցվածքի յուրաքանչյուր մանրուքը ձեռքով մանրացնելու անհրաժեշտությունը, փողի և փորձառու արհեստավորների բացակայությունը.

Օգտագործելով անգլիացի գյուտարարի նախագծային փաստաթղթերը, եվրոպացի ինժեներները սկսեցին ստեղծել և կատարելագործել շոգեքարշի տարբեր տեսակներ: 19-րդ դարի սկզբից ստեղծվեցին մի շարք բեռնատար շոգեքարշներ, որոնք մեծ տարածում գտան խոշոր հանքավայրերի սեփականատերերի շրջանում։

1825 թվականի սեպտեմբերի 19-ը պատմական ամսաթիվ է ողջ աշխարհի համար։ Գործարկվեց առաջին հանրային գնացքը։ Գնացքը ներառում էր Locomotion շոգեքարշը, 12 բեռնատար տիպի վագոն՝ լցված ալյուրով և ածուխով, և 22 վագոն՝ ուղևորներով։ Կառույցի քաշը բեռներով և ուղեւորներով կազմել է 90 տոննա, իսկ արագությունը հասել է 24 կմ/ժ-ի։ Համեմատության համար՝ այսօր մարդատար գնացքը զարգացնում է մոտ 50 կմ/ժ արագություն, իսկ արագընթաց գնացքը՝ մինչև 250 կմ/ժ։

1837 թվականի նոյեմբերի 11-ին, Ռուսաստանում առաջին գնացքը մեկնեց։ Թռիչքը տևեց ընդամենը կես ժամ, բայց երկաթուղու պատմությունը սկսվեց դրանով, միացնելով հսկայական երկիր և դառնալով նրա տնտեսության շրջանառության համակարգը:

Սկսեց ձևավորվել գնացքների շարժման կազմակերպումը։ Բացի շարժման գրաֆիկից ներդրվեց ազդանշանային համակարգ, որով սահմանափակվում էր գնացքի շարժումը տարածության մեջ, ինչպես նաև լոկոմոտիվները հագեցվեցին մոտեցումը նախազգուշացնող ազդանշաններով։ Հարյուրամյակի երկրորդ կեսին սկսեցին բարեփոխվել հենց շարժակազմերը, այդ թվում նաև շոգեքարշերը դարձան ավելի հզոր, ինչը թույլ տվեց ավելացնել գնացքի քաշն ու արագությունը, իսկ վագոնների վրա փայտի փոխարեն սկսեցին օգտագործել մետաղյա շրջանակներ։ Բացի դրանից ստեղծվեցին և ներդրվեցին օդաճնշական (պնևմատիկ) արգելակները, որոնք հավելյալ կերպով ավելացրեցին շարժման անվտանգությունը։ Հայտնագործվեցին նաև առաջին լոկոմոտիվային արագաչափերը, որոնք հնարավորություն ունեին գրանցելու շարժման պարամետրերը։

20-րդ դարի 1-ին քառորդում գնացքների կառուցվածքը շարունակեց լավանալ, այդ թվում բեռնալծվածության ուղղությամբ սկսեցին աշխատել հինգ և ավելի թվով շարժական առանցքներով լոկոմոտիվներ։ Իսկ 1920-ական թվականներին արդյունաբերությունը սկսեց տիրապետել չորս քարշող առանցքանի վագոնների արտադրությանը, որոնք ունեին ավելի ծանար բեռնափոխադրումների հնարավորություն։ Երկաթուղում բացի գոլորշու քարշից սկսեցին ճանաչվածություն ձեռք բերել էլեկտրաքարշը՝ հատկապես քաղաքային տրանսպորտում։ Իսկ 1924 թվականին ռուս ինժեներները փորձարկեցին աշխարհում առաջին մայրուղային ջերմաքարշերը։ 20-րդ դարի սկզբին նոր լոկոմոտիվների կառուցվածքը շարունակում էր զարգանալ, այն դեպքում երբ շոգեքարշներինը հասան իրենց ավարտին։ 1940-ական թվականներին արտադրվեց Union Pacific Big Boy շոգեքարշը, որի քաշը հասնում էր 500 տոննայի։ Բայց արդեն այդ ժամանակ պարզ դարձավ, որ շոգեքարշերի կառուցվածքը հնացած է, դրա համար 1950-ականներին մի շարք երկրներում դրանց արտադրությունը դադարեցվեց՝ զանգվածաբար անցնելով ջերմաքարշերի և էլեկտրաքարշերի արտադրությանը, ինչն էլ հնարավորություն տվեց էապես ավելացնել գնացքների քաշն ու արագությունը։

Նիկոլայ I կայսրի ներկայությամբ հանդիսավոր կերպով բացվեց Սանկտ Պետերբուրգից Ցարսկոյե Սելո 26,3 կմ երկարությամբ երկաթուղին։

Առաջին գնացքը Հայաստանում

1899 թվականի փետրվարի 7-ին, Հայաստան ժամանեց առաջին գնացքը: Այն ժամանեց Ալեքսանդրապոլ կայարան (այժմ `Գյումրի), կարեւոր իրադարձությանը նախորդել էին քրտնաջան աշխատանքի տարիները:  1902 թվականին սկսել են գործել Ալեքսանդրապոլ-Մասիս (149 կմ), Մասիս-Երևան (14 կմ) և Մասիս-Ջուլֆա ուղեմասերը։ 1913 թվականին ՀՀ ներկայիս տարածքում երկաթուղիների երկարությունը 362 կմ էր։ Երկաթուղային կանոնավոր հաղորդակցություն է հաստատվել Երևան-Թիֆլիս, Ջուլֆա-Ալեքսանդրապոլ-Թիֆլիս-Բաքու-Հյուսիսային Կովկաս-Կենտրոնական Ռուսաստան ուղղություններով։ 

Աղբյուրներ՝

• https://www.bbc.com/russian/features-41945086
• https://vk.com/@tyrzd-samyi-pervyi-poezd-v-mire
• https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B3%D5%B6%D5%A1%D6%81%D6%84
• https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6_%D5%BF%D6%80%D5%A1%D5%B6%D5%BD%D5%BA%D5%B8%D6%80%D5%BF

Նկարի աղբյուրները

• https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Locomotion_No.1%28Engineer%2C_1875%29.jpg/250px-Locomotion_No.1%28Engineer%2C_1875%29.jpg
• https://vokzal.ru/blog/wp-content/uploads/2014/01/2014-01-27-vokzal-01.jpg
• https://www.iphones.ru/wp-content/uploads/2020/05/Cover-3.jpg
• https://news.am/arm/news/434924.html