Պրեզենտացիա
Բազալտ
Բազալտ (լատ.՝ basaltesփորձաքար), հրաբխային հիմնային ապար՝ կազմված պլագիոկլազ, պիրոքսեն, ձիթակն, մագնետիտ, ավելի քիչ՝ տիտանիտ, ապատիտ միներալներից։ Երկրի ընդերքում գտնվող ապարներից այն ամենատարածվածն է։ Հրաբխային ժայթքումների ժամանակ երկրի մակերես է դուրս գալիս հսկայական քանակությամբ լավա, որի սառչելուց հետո առաջանում են արտավիժած բազմատեսակ ապարներ բազալտներ, անդեզիտներ, անդեզիտաբազալտներ և այլն։ Կառուցվածքը մասամբ բյուրեղային է, բարձր խտությամբ, գույնը՝ սև կամ մուգ գորշ։ Այն դեկորատիվ քար է, հեշտ հղկվող, առանձնանում է իր դիմացկունությամբ։ Բազալտը կայուն է ջերմաստիճանի տատանումների և մեխանիկական ազդեցության նկատմամբ։ Այն նաև կայուն է ագրեսիվ քիմիական նյութերի ազդեցության նկատմամբ, ինչպիսիք են թթուները և ալկալիները, ծովային աղը։ Բազալտը չի այրվում, և կարող է դիմանալ մինչև 1500 °C ջերմաստիճանում։ Հայաստանում բազալտի և նրա խմբի ապարների պաշարները հատկապես խոշոր են Շիրակի, Արագածոտնի, Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերում, ինչպես նաև Երևան քաղաքի շրջակայքում։ Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված բազալտի և նրա տարատեսակների երկրաբանական պաշարները գնահատվում են 125 մլրդ մ³: Բազալտները ավելի ամուր են, սառցադիմացկուն, կարծր, թթվակայուն ։ Ունեն նաև ջերմամեկուսիչ բարձր հատկանիշներ։ Բազալտները անհիշելի ժամանակներից օգտագործվել են Հայաստանում բնակավայրերի, եկեղեցիների կառուցման համար։ Երևանի և հանրապետության մյուս քաղաքների շենքերի հիմքերն ու ստորին հարկերը, կառուցված են սրբատաշ և դրվագված բազալտաքարերով։ Բազալտները Հայաստանում կիրառվում են նաև կամուրջների, ջրատեխնիկական և այլ բարդ կառույցներում։(լատ.՝ basaltesփորձաքար), հրաբխային հիմնային ապար՝ կազմված պլագիոկլազ, պիրոքսեն, ձիթակն, մագնետիտ, ավելի քիչ՝ տիտանիտ, ապատիտ միներալներից։ Երկրի ընդերքում գտնվող ապարներից այն ամենատարածվածն է։ Հրաբխային ժայթքումների ժամանակ երկրի մակերես է դուրս գալիս հսկայական քանակությամբ լավա, որի սառչելուց հետո առաջանում են արտավիժած բազմատեսակ ապարներ բազալտներ, անդեզիտներ, անդեզիտաբազալտներ և այլն։ Կառուցվածքը մասամբ բյուրեղային է, բարձր խտությամբ, գույնը՝ սև կամ մուգ գորշ։ Այն դեկորատիվ քար է, հեշտ հղկվող, առանձնանում է իր դիմացկունությամբ։ Բազալտը կայուն է ջերմաստիճանի տատանումների և մեխանիկական ազդեցության նկատմամբ։ Այն նաև կայուն է ագրեսիվ քիմիական նյութերի ազդեցության նկատմամբ, ինչպիսիք են թթուները և ալկալիները, ծովային աղը։ Բազալտը չի այրվում, և կարող է դիմանալ մինչև 1500 °C ջերմաստիճանում։ Հայաստանում բազալտի և նրա խմբի ապարների պաշարները հատկապես խոշոր են Շիրակի, Արագածոտնի, Սյունիքի և Գեղարքունիքի մարզերում, ինչպես նաև Երևան քաղաքի շրջակայքում։ Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված բազալտի և նրա տարատեսակների երկրաբանական պաշարները գնահատվում են 125 մլրդ մ³: Բազալտները ավելի ամուր են, սառցադիմացկուն, կարծր, թթվակայուն ։ Ունեն նաև ջերմամեկուսիչ բարձր հատկանիշներ։ Բազալտները անհիշելի ժամանակներից օգտագործվել են Հայաստանում բնակավայրերի, եկեղեցիների կառուցման համար։ Երևանի և հանրապետության մյուս քաղաքների շենքերի հիմքերն ու ստորին հարկերը, կառուցված են սրբատաշ և դրվագված բազալտաքարերով։ Բազալտները Հայաստանում կիրառվում են նաև կամուրջների, ջրատեխնիկական և այլ բարդ կառույցներում։
Գրանիտ
Գրանիտ (լատ.՝ granum — հատիկ), հրաբխային ապար, որն ամենատարածվածն է մայրցամաքային երկրակեղևում։ Այն բյուրեղյա մեծ, միջին և փոքր հատիկներով զանգվածային հրաբխային ապար է։
Գրանիտն ունի բարդ բաղադրություն։ Հիմնականում կազմված է դաշտային սպաթից, փայլարից և կվարցից։ Կախված այս հանքանյութերի հարաբերակցությունից՝ գրանիտն ընդունում է զանազան գույներ։ Առավել տարածված են մոխրագույն և սև գրանիտները, բայց պատահում են նաև վարդակարմիր, սպիտակ, դեղին և կանաչ երանգներ։
Գրանիտը վաղուց օգտագործվում է որպես շինարարական քար շնորհիվ իր միատարր կազմի, հաճելի գունավորման, մեծ ամրության և արդյունահանման ու մշակման բավական պարզ եղանակի։ Արդյունահանվող գրանիտի մոտ կեսն իր կիրառությունն է գտնում որպես բլոկ, սալիկ կամ «սլեբ», որպես զանազան ապրանքներ՝ հուշարձաններ և ճարտարապետական փոքր ֆորմաներ, իսկ մյուս կեսն օգտագործվում է կտրտված, մանրացված վիճակում։ Գրանիտը հեշտությամբ հղկվում և փայլեցվում է, սակայն գրանիտի հիմնական առավելությունն արտաքին ազդեցությունների հանդեպ կայունությունն է։ Այն դիմանում է մինչև 800°С ջերմաստիճանի։ Բնական հանքանյութերի մեջ այն երրորդ տեղն է զբաղեցնում իր ամրությամբ բյուրեղներից և կվարցիտներից հետո։ Բացի այդ, գրանիտն ունի ջրակլանման ցածր մակարդակ և բարձր դիմացկունություն ցրտի, թթուների և աղտոտվածության հանդեպ։
Դարեր ի վեր գրանիտն օգտագործվում է որպես շինարարական և երեսպատման նյութ։ Այն օպտիմալ է արտաքին երեսպատման և սալարկման, ճարտարապետական փոքր ֆորմաներ և քանդակներ ստեղծելու համար։ Գրանիտն օգտագործվում է նաև շենքերի ներքին հարդարման համար, հատկապես այնտեղ, որտեղ պետք է համատեղել էսթետիկան և ամրությունը։
Մալաքիտ
Մալաքիտ, (հուն. Μολοχίτης λίθος molochitis lithos, մոլոշականաչ քար)կարբոնատների դասի միներալ։ Քիմիական կազմը՝ Cu2CO3(OH)2։ Գոյություն ունի մալաքիտի հայերեն դահանակ անվանումը, որն օգտագործվում է Աստվածաշնչում, Եդեմի նկարագրության ժամանակ ։ Բյուրեղագիտական համակարգը մոնոկլինային է։ Բյուրեղները հազվադեպ են, սովորաբար առաջացնում է երիկամաձև կեղևիկներ, ստալակտիտանման, թելավոր կառուցվածքով ագրեգատներ։ Գույնը՝ վառ կանաչ, փայլը՝ ապակու, ալմաստի, մետաքսի։ Կարծրությունը ըստ Մոոսի սանդղակի՝ 3,5-4, խտությունը՝ 4050 կգ/մ³։
Այս միներալն իր անունը ստացել է իր գույնը մոլոշ, կամ փիփերթ բույսի տերևների գույնի հետ նույնականացնելու շնորհիվ։
3800 տարի առաջ մալաքիտը լայնորեն արդյունահանվել է Բրիտանիայում, Մեծ Օրմի հանքերում քարե և ոսկրե գործիքների օգտագործմամբ։ Հնագիտական տվյալները վկայում են այն մասին, որ օգտակար հանածոների արդյունահանումն ավարտվել է մոտավորապես Ք.ա. 600 թվականին։ Արդյունահանած մալաքիտից ստացվել է մինչև 1760 տոննա պղինձ։
Հնագիտական տվյալները վկայում են, որ Իսրայելի Թիմնա հովտում ավելի քան 3000 տարի այս միներալը արդյունահանվում ու հալեցվում էր պղինձ ստանալու համար։ Այդ ժամանակվանից սկսած մալաքիտն օգտագործվում է և որպես դեկորատիվ և թանկարժեք քար։
Հին Եգիպտոսում կանաչ գույնը ասոցացվում էր մահվան ու հարության ուժի հետ, ինչպես նաև նոր կյանքի և պտղաբերության հետ։ Հին եգիպտացիները համարում էին, որ անդրշիրիմյան կյանքը հավերժ դրախտ է, իրենց կյանքը հիշեցնող, բայց առանց ցավերի ու տառապանքների, և այդ տեղն անվանում էին
Իսլանդական սպաթ
Իսլանդական սպաթ (անգլ.՝ iceland spar ― Իսլանդիա կղզու անվանումից), միներալ, կալցիտի անգույն, թափանցիկ տեսակը։ Իսլանդական սպաթի առաջացումը հիմնականում կապված է հիդրո-թերմալ լուծույթների գործունեության հետ։ Ամենաարժեքավոր կուտակումները հանդիպում են բազալտներում։ Հանքավայրերը հայտնի են Իսլանդիայում, Ռուսաստանում՝ Յակուտիայում, Միջին Ասիայում, Հեռավոր Արևելքում։
Հայաստանում կա Տավուշի մարզում։ Իսլանդական սպաթի օգտագործվում է օպտիկայում՝ մանրադիտակների նիկոլների, ինչպես նաև հնչուն կինոյի, հեռուստատեսության և ֆոտոհեռագրման ապարատների բևեռացնող պրիզմաների պատրաստման համար։
Լաբրադոր
Լաբրադոր (Կանադայի Լաբրադոր թերակղզու անվանումից), միներալ պլագիոկլազների խմբից։ Լաբրադոր ալբիտի և անորթիտի (50-70%) իզոմորֆ խառնուրդն է։ Բյուրեղագիտական համակարգը տրիկլինային է։ Կարծրությունը՝ 6, խտությունը՝ 2680-2720 կգ/մ3։ Գույնը՝ անգույն, սպիտակ, մոխրավուն, երբեմն գեղեցիկ կապտականաչ երանգներով։ Լաբրադոր հիմքային շատ ապարների՝ գաբբրոների, բազալտների, դիաբազների գլխավոր ապար կազմող միներալներից է։ Ամբողջապես լաբրադորից կազմված ապարը կոչվում է լաբրադորիտ։
Ռիոլիթ
Ռիոլիթ (լիպարիտ) (Լիպարյան կղզիների անունից, որտեղ առաջինը հայտնաբերվել է), հրաբխային թթվային ապար՝ կազմված քվարց, կալիում-նատրիումական դաշտային սպաթներ, պլագիոկլազ, հաճախ՝ նաև ոչ մեծ քանակությամբ գունավոր (հատկապես փայլարներ) միներալներից։ Ռիոլիթը գրանիտի արտաժայթուք նմանակն է։ Լայնորեն տարածված է Հայաստանում։
Քվարց
Քվարց, սիլիցիումի ու թթվածնի ատոմներից բաղկացած միներալ, ատոմները գտնվում են սիլիցիում-թթվածնային տետրաեդրերի (SiO4 ) անընդհատ շարքում, ընդ որում ամեն թթվածնի ատոմ միացնում է երկու տետրաեդր, արդյունքում ընդհանուր քիմիական բանաձը՝ SiO2: Քվարցը երկրակեղևում ամենատարածված միներալների շարքում երկրորդն է, առաջինը դաշտային սպաթն է[7]։ Քվարցի բյուրեղները քիրալ են և կարող են գոյություն ունենալ երկու ձևերով՝ նորմալ α քվարց և բարձրջերմաստիճանային β քվարց։ 573 °C (846° К) ջերմաստիճանում տեղի է ունենում կտրուկ անցում α ձևից β ձևը։ Քանի որ անցումը ուղեկցվում է ծավալի նշանակալի փոփոխությամբ, այն կարող է հեշտությամբ քայքայել այն ապարները, որոնք համատեղ գտնվում են քվարցի հետ։ Գոյություն ունեն քվարցի տարբեր տարատեսակներ, որոնցից մի քանիսը կիսաթանկարժեք քարեր են։ Հնագույն ժամանակներից, հատկապես Եվրասիայում, ոսկերչական իրեր պատրաստելու համար քվարցի տարատեսակները ավելի լայնորեն էին կիրառվում քան այլ քարեր:
Լիմոնիտ
Դա հանքանյութի տեսակ է, որը բաղկացած է մի քանի օքսիդային հանքանյութերից և կարող է ներկայացվել տարբեր համամասնություններով այլ նյութերից կազմված ձևով: Այս հանքանյութերի շարքում մենք ունենք հեմատիտ, մագնիտիտ, հիսինգերիտ, յարոսիտ, լեպիդոկրոցիտ և այլն: Այն պատկանում է օքսիդների դասին և ունի շագանակագույն գույն: Կոշտության մասշտաբով այն ունի 5.5 արժեք:
Այս հանքանյութը օգտագործվել է ամբողջ առաջին քաղաքակրթություններում: Այն օգտագործվել է դեկորատիվ նպատակներով ինչպես տանը, այնպես էլ գյուղում արդյունաբերական հեղափոխությունից ի վեր տարբեր առևտրային հաստատություններ կամ գրասենյակներ, Այն օգտագործվում է այնքան հաճախ, որ այն կարելի է բավականին հեշտությամբ փչացնել որպես ներկ, որն օգտագործվում է հագուստ կամ տարբեր տեքստիլ նյութեր ներկելու համար:
Օգտագործման հարցում այն ունի մեծ բազմակողմանիություն: Այնքան, որ այն կարող է օգտագործվել նաև գեղանկարչության աշխարհում ՝ տարբեր օխրային երանգներ հաղորդելու գործերին: Շատ նկարիչներ իրենց նկարները ձևավորելու համար օգտագործել են լիմոնիտ: Որպեսզի դա արդյունավետ օգտագործվեր, նրանք ստիպված էին մանրացնել դրանք և տեսնել, թե ինչպես է այն աստիճանաբար վերածվում փոշու: Այս հանքանյութը հնարավոր չէր օգտագործել ուղղակիորեն ներկի վրա, բայց պետք է խառնվել այլ տարրերի հետ, որպեսզի այն կարողանա ունենալ հետևողականություն և տալ այն այն հպումը, որն անհրաժեշտ էր նկարում:
Շինարարության ոլորտում այն օգտագործվել է լիմոնիտի մեջ, որպեսզի կառույցներն ավելի լավ դիմակայեն ժամանակի անցնելուն: Նկարչության աշխարհում այսօր այն այդքան շատ չի օգտագործվում: Աշխատանքներին հետեւողականություն հաղորդելու համար մեր օրերում օգտագործվում են այլ տեսակի նյութեր, ինչպիսիք են երկաթե աղջիկները: Ամենաբարձր որակի երկաթը հայտնաբերվում է լիմոնիտի մեջ: Քանի դեռ մենք իրականացնում ենք համարժեք բուժում, երկաթը կարող է արտանետվել այս հանքանյութի ներսում, որպեսզի կարողանա լիարժեք օգտվել դրանից: Լիմոնիտի հանքանյութերը օգտագործվում են նաև տարբեր բույսերի համար պարարտանյութեր և աճեցնող գոմաղբ ստեղծելու համար:
Իհարկե, այն ունի նաև որոշ ավելի կախարդական կամ առեղծվածային գործածություններ: Եվ դա այն է, որ այս հանքանյութը օգտագործվում է երկրաբուժության մեջ, քանի որ ենթադրվում է, որ այն կարող է ունենալ որոշակի բուժիչ հատկություններ, Ասում են, որ նրանք ունակ են կամքի ուժ տալ այն մարդկանց, ովքեր ունեն մեծ էներգիա և ուժ, բայց ովքեր չգիտեն, թե ինչպես ինքնակազմակերպվել ՝ իրենց նպատակներն ավարտին հասցնելու համար: Այն նաև օգտակար հանածո է, որը ծառայում է որոշակի հոգևոր անդորր ունենալու և ապահովում է էներգիայի ուղեկցումը այնքան, որքան ցանկանում է օգտագործողը:
Թերթաքարեր
Թերթաքարեր, տարբեր կազմի ձևափոխված ապարների մի խոշոր խմբի ընդհանուր անվանումը, որոնց բնորոշ է թերթայնությունը, այսինքն՝ նուրբ շերտիկների բաժանվելու հատկությունը։ Խիստ ձևափոխված թերթաքարերը կոչվում են բյուրեղային։ Ըստ կազմության լինում են քլորիտային, քվարց-սերիցիտային, տալկային, փայլարային։ Բնության մեջ լայնորեն տարածված են բիտումային կամ այրվող թերթաքարերը, որոնք ունեն մեծ գործնական նշանակություն։ Այրվող թերթաքարերը նուրբ թերթավոր, շագանակագույն, մոխրագույն կամ դեղին երանգներով նստվածքային ապարներ են, որոնք պարունակում են 10-80% օրգանական նյութ։ Թերթաքարերի բարակ շերտիկը վառվում է լուցկով՝ արձակելով այրվող ռետինի յուրահատուկ հոտ։ Այրվող թերթաքարերի օրգանական բաղադրամասն առաջանում է ջրում, օդի համարյա լրիվ բացակայության պայմաններում և բուսական ու կենդանական պլանկտոնի նեխման պրոցեսում, ծովային ավազանների մերձափնյա ծանծաղուտներում կամ լճերում։ Որոշ թերթաքարերում հանդիպում են ջրիմուռների կուտակումներ, որոնք վկայում են նստվածքի սապրոպելիտային տիղմին պատկանելու մասին։ Բարձրակարգ բույսերի մնացորդները, որոնք առկա են համարյա բոլոր այրվող թերթաքարերում, առաջացնում են վերջիններիս հումուսային բաղադրամասը։ Այրվող թերթաքարերի խոշորագույն հանքավայրեր հայտնի են Մերձբալթիկայում (կուկերսիտներ), Բելառուսիայում, Ուկրաինայում, Ուզբեկիստանում, Ցակուտիայում, արտասահմանում՝ Շվեդիայում, Շոտլանդիայում, ԱՄՆում, Կանադայում, Ավստրալիայում և այլուր։
Հայաստանում կավային թերթաքարեր տարածված է Ուրծի, Վայքի ու Մեղրու լեռնաշղթաներում, Տավուշի մարզում, փոխակերպային բյուրեղային թերթաքարեր՝ Ծաղկունյաց լեռնաշղթայում։ Օգտագործվում է որպես շինանյութ, օրգանական նյութերով հարուստ տեսակները (այրվող թերթաքար)՝ վառելանյութ, բյուրեղային թերթաքարեր՝ գրաֆիտի ու փայլարի հումք։
Անապատի վարդը
Անապատի վարդը գիպսի կամ բարիտի բյուրեղային կլաստերների վարդի նման բարդ գոյացում է , որը ներառում է առատ ավազահատիկներ : [1] «Ծաղկաթերթիկները» c առանցքի վրա հարթեցված բյուրեղներ են , որոնք բացվում են ճառագայթող կլաստերներում։ Վարդակի բյուրեղային սովորությունը սովորաբար առաջանում է, երբ բյուրեղները ձևավորվում են չոր ավազային պայմաններում, [1], ինչպիսին է ծանծաղ աղի ավազանի գոլորշիացումը։ Բյուրեղները ձևավորում են հարթ թիթեղների շրջանաձև զանգված՝ ժայռին տալով վարդի ծաղկի նման ձև։ Գիպսե վարդերը սովորաբար ունեն ավելի լավ հստակեցված, ավելի սուր եզրեր, քան բարիտային վարդերը: Ցելեստինը և այլ շեղբերով գոլորշիացված միներալներ կարող են ձևավորել նաև վարդակույտեր: [1] Նրանք կարող են հայտնվել կամ որպես մեկ վարդի նման ծաղկում կամ որպես ծաղկման կույտեր, որոնք սովորաբար տատանվում են սիսեռի չափից մինչև 10 սանտիմետր (4 դյույմ) տրամագծով։ Շրջակա միջավայրի ավազը, որը ներառված է բյուրեղային կառուցվածքի մեջ, կամ այլ կերպ պատում է բյուրեղները, տարբերվում է տեղական միջավայրից: Եթե առկա են երկաթի օքսիդներ , վարդերները ստանում են ժանգոտ երանգ: Անապատի վարդը կարող է հայտնի լինել նաև ավազի վարդ, Սահարայի վարդ, վարդաքար, սելենիտի վարդ, գիպսային վարդ և բարիտ (բարիտ) վարդ անուններով :
Պիեմոնտիտը
Պիեմոնտիտը սորոսիլիկատային միներալ է մոնոկլինիկ բյուրեղային համակարգում ՝ Ca 2 (Al, Mn 3+ , Fe 3+ ) 3 (SiO 4 ) (Si 2 O 7 )O (OH) քիմիական բանաձևով ։ Այն էպիդոտ խմբի անդամ է ։ Կարմիրից մինչև կարմրավուն-շագանակագույն կամ կարմիր-սև գույնի Պիեմոնտիտը ունի կարմիր շերտ և ապակենման փայլ : Մանգանը (Mn 3+ ) առաջացնում է կարմիր գույնը։ Տեղանքի տեսակը Պրաբորնազ հանքավայրն է, Սեն Մարսելում , Աոստա հովտում , Իտալիա : Այն տեղի է ունենում կանաչափայլի մետամորֆային ապարներից մինչև ամֆիբոլիտ մետամորֆային ֆասեսներ և ցածր ջերմաստիճանի հիդրոթերմալ երակներում ՝ փոփոխված հրաբխային ապարներում : Այն նաև հանդիպում է մանգանի հանքաքարի մետասոմատացված հանքավայրերում : Համակցված միներալներից են՝ էպիդոտը , տրեմոլիտը , գլաուկոֆան , օրթոկլազը , քվարցը և կալցիտը :
Ֆլյուորիտ
Ֆլյուորիտ (լատ.՝ fluere, հոսել, անվանումը տրվել է 1529 թվականին Ագրիկոլայի կողմից «ֆլյուորես» ձևով, նրա դյուրահալության պատճառով, հոմանիշ. պլավիկյան սպաթ, միներալ, կալցիումի ֆտորիդ CaF2։ Փխրուն է, հանդիպում է տարբեր երանգներով. դեղին, կանաչ, կապույտ, երկնագույն, կարմրա֊ վարդագույն, մանուշակագույն, երբեմն մանուշակագույն֊սև, հազվադեպ՝ անգույն։ Բնորոշ է երանգի տեղայնացվածությունը։ Հաճախ երանգը պայմանավորված է բյուրեղային կառուցվածքի թերություններով, երբեմն էլ պարունակվող, երկրակեղևում հազվադեպ հանդիպող տարրերի, խառնուրդներով՝ ուրանի և թորիումի որոշ հանքավայրերում։
Օգտագործվում է.
- մետալուրգիայում որպես հալիչ նյութ (ֆլյուս)՝ դյուրահալ խարամի ձևավորման համար։ Միներալի («հոսուն») անվանումը կապված է ֆլյուորիտի հենց այս կիրառության հետ,
- ոսկերչությունում զարդեր պատրաստելու համար,
- խեցու արտադրությունում էմալների և գլազուրների պատրաստման համար։
- բյուրեղների անգույն, թափանցիկ տարատեսակներն օպտիկայում՝ լինզաների պատրաստման համար։
- լույսի քվանտային գեներատորներում (հազվագյուտ հանդիպող մետաղների, ինչպես նաև երկաթի խառնուրդներ պարունակող ֆլյուորիտի բյուրեղներ տարատեսակները)։
Քիմիական արտադրությունում ֆլյուորիտից ստանում են ֆտոր, արհեստական կրիոլիտ՝ ալյումինի էլեկտրաքիմիական արտադրության և մի շարք ֆտորային միացությունների ստացման համար։
Ծծմբական թթվով ֆլյուորիտի մշակումից ստացվում է պլավիկյան թթու (HF) , որի օգնությամբ կարելի է ապակին խածատել։
Տաքացնելիս լուսարձակում է, կիրառվում է որոշ լուսարձակող սարքերում։
Կայծքարային ապարներ
Կայծքարային ապարներ կամ սիլիցիտներ, նստվածքային ապարների խումբ։
Կայծքարային ապարները ամբողջովին կամ ավելի քան 50 տոկոսով կազմված են ազատ կամ ջրային սիլիկահողից։ Ապար կազմող միներալներն են օպալը, խալցեդոնը և քվարցը։
Համապատասխանաբար կայծքարային ապարները լինում են՝
- օպալային,
- խալցեդոնային,
- քվարցային
- խառը։
Կառուցվածքը մանրահատիկ և գաղտնաբյուրեղային է։
Ըստ ծագման տարբերում են՝
- քեմոգեն (ջեսպիլիտ, կայծքարային տուֆ)
- օրգանոգեն (դիատոմիտ, սպոնգոլիտ) կայծքարային ապարներ։
Սիլիկացված կրաքար
Սիլիկացված կրաքարի բարակ հատվածներ (Փարիզյան ավազան)՝ երկու տեսարան (A) և (B)՝ փոխանցվող լույս, խաչաձև բևեռներ։ Ավելի մեծ բյուրեղները էվեդրալ քվարցն են, որը բյուրեղացել է դատարկություններում (v) ջրից տեղումների արդյունքում, խայտաբղետ հատվածները միկրոբյուրեղային քվարցն են (μQ), որը փոխարինում է առաջնային կարբոնատին, իսկ սև հատվածները մնացորդային կարբոնատ են (Ca): Պատկերները ցույց են տալիս սիլիկացված «ճակատի» բնույթը (կետագիծ):
Կրինոիդային կրաքար — Դերբիշիր
Անգլիայի Դերբիշիրում հայտնաբերված կրինոիդային կրաքարի հանքավայրերը ի հայտ են եկել Ստորին ածխածնի ժամանակաշրջանում՝ նախքան հյուսիսից խոշոր դելտաների տարածումը, որոնք ձևավորել են ավելի ուշ Millstone Grits-ը: Այդ ժամանակ Մեծ Բրիտանիայի այն հատվածը, որը դառնալու էր Անգլիական Պիկ թաղամաս, մերձարևադարձային ծանծաղ մայրցամաքային դարակաշարային ծովի հունն էր, որի կյանքի բազմազանությունն էր, որի մի մասը պահպանվել է այս ժայռում: Այս նմուշի գտնվելու վայրը ափից հեռու էր, թեև ծովը մնում էր ծանծաղ, իսկ ջուրը հարուստ էր սննդանյութերով, ինչը կատարյալ պայմաններ էր ստեղծում կարբոնատով հարուստ ապարների հարթակների ձևավորման համար: Կրինոիդները տարածված էին այս ծանծաղ դարակների միջավայրում ածխածնի ժամանակաշրջանում և կոչվում էին «Դերբիշիրի պտուտակներ»՝ Պիկ շրջանի կրաքարում դրանց առատության պատճառով: Բարակ հատվածը ցույց է տալիս կոպիտ, Այս կրաքարային ժայռի վատ տեսակավորված, լավ ցեմենտացված բնույթը: Այն պարունակում է երկփեղկավորներ, բրախիոպոդներ, կորալներ և կրինոիդներ բյուրեղային կալցիտի կողմից ցեմենտավորված հատվածային մատրիցով (հայտնի է որպես սպարիտ):
Վարդագույն քվարց
Վարդագույն քվարցը քվարցի տարատեսակ է, որն առանձնանում է իր վարդագույն գույնով՝ կապված իզոմորֆ Ti3+ կեղտերի հետ՝ Li+, Na+, H+ փոխհատուցմամբ։
Հստակ եզրերով բյուրեղները հազվադեպ են, հաճախ ամպամած, ճաքերով: Լույսի ներքո գույնը գունաթափվում է, անհետանում է, երբ տաքացվում է մինչև 300 ° C: Գույնի ինտենսիվության վրա ազդում են մանգանի, երկաթի կամ տիտանի կեղտը: Կան առանձին նմուշներ աստերիզմի էֆեկտի դրսևորմամբ (վազող լուսաստղեր, որոնք հայտնվում են փայլեցված մակերեսի վրա լավ լույսի ներքո)։ Երկբեկում +0,009. Դիսպերսիան 0,013 է։ Պլեոխրոիզմը թույլ է վարդագույն երանգներով: Կա թույլ մուգ մանուշակագույն լյումինեսցենտ: Ֆիզիկական հատկությունները նման են քվարցի հատկություններին [աղբյուրը նշված չէ 2317 օր]:
Այն օգտագործվում է որպես դեկորատիվ քար և գրավում է կոլեկցիոներներին։ Թափանցիկ վարդի քվարցը, ի տարբերություն սովորական վարդագույն անթափանցի, շատ հազվադեպ է և օգտագործվում է որպես ոսկերչական իրերի մեջ:
Կտրված են քարի մեծ թափանցիկ մասեր, որոնք հաճախ չեն հանդիպում և առնչվում են կիսաթանկարժեք ոսկերչական քարերին։ Սովորաբար կան անթափանց, որոնք վերաբերվում են կաբոշոնով։ Բշտիկները պատրաստվում են վարդի քվարցից, որոնք օգտագործվում են որպես ներդիրներ արվեստի արտադրանքներում:
Այն հազվադեպ է օգտագործվում ադամանդների մեջ իր փխրունության պատճառով:
Արհեստականորեն աճեցված քվարցը ներկվում է վարդագույնով` ավելացնելով երկաթի օքսիդների խառնուրդ:
Երկար ժամանակ արևի ուղիղ ճառագայթների տակ վարդագույն քվարցը կարող է մարել և կորցնել իր յուրահատուկ նուրբ երանգը: Նաև հանքանյութի սկզբնական գույնի կորստի պատճառը կարող է լինել բարձր ջերմաստիճանը և բարձր խոնավությունը։
Սիդերիտ
Սիդերիտ (հունարեն՝ σίδηρΟς), երկաթային սպաթ, միներալ, երկաթի կարբոնատ, քիմիական բաղադրությունը՝ FeCO3։ Պարունակում է 62,01% FeO և 37,99% CO2։ Բյուրեղագիտական համակարգը տրիգոնային է։ Առաջացնում է ռոմբոէդրիկ, թիթեղաձե, պրիզմատիկ, սկալենոէդրիկ բյուրեղներ, որոնք հազվադեպ են հանդիպում։ Սովորաբար լինում են հատիկավոր ագրեգատների, կոնկրեցիաների, հողախառն կուտակների և այլ ձևերով։ Գոյացնում է շերտեր, երակներ և տձև մարմիններ։ Գույնը դեղնասպիտակ է, մոխրագույն, կանաչա–մոխրագույն, հողմնահարման դեպքում՝ սպիտակ, կարծրությունը՝ 4,5, խտությունը՝ 3960 կգ/մ³։ Ըստ առաջացման պայմանների տարբերում են հիդրոթերմալ, սեդիմենտոգեն և մետամորֆացված։ Երկաթի հանքանյութի կարևոր միներալ է։
Տրավերտին
Տրավերտին (ֆրանսիական տրավերտինից, իտալ. travertino, լատ. lapis tiburtinus — Tibur քար) — կրային տուֆ, կալցիումի կարբոնատային միներալներից առաջացած բազմաբյուրեղ փխրուն մանրահատիկ ապարներ (հիմնականում կալցիտի ավելի փոքր մասնաբաժնով արագոնիտ), կալցիումի երկօքսիդի հանքավայրեր։ . Հարմար է մանրացման և փայլեցման համար։ 1-ին դարում մ.թ.ա ե. տրավերտինը հայտնի էր որպես lapis tiburtinus (քար Tibur-ից):
Այն առաջանում է ածխածնային աղբյուրների ջրից կալցիումի կարբոնատի տեղումների արդյունքում։ Այն նաև արտահոսում է քարանձավների ստորերկրյա ջրերից՝ ձևավորելով ստալակտիտներ և ստալագմիտներ։ Տրավերտինը ձևավորվում է ջրում լուծվող կալցիումի բիկարբոնատ պարունակող լուծույթներից ածխածնի երկօքսիդի հեռացման արդյունքում, որը սովորաբար տեղի է ունենում ճնշման անկման հետ կապված՝ կապված ստորերկրյա ջրերի մակերևույթ արտանետման, բույսերի կողմից ձուլման կամ ինտենսիվ ջրի պատճառով մթնոլորտ տարածման հետ: շարժում։ Արդյունքում տեղի է ունենում քիմիական ռեակցիա, որի ժամանակ ջրի մեջ չլուծվող կալցիումի կարբոնատ է արտազատվում.
Ca(HCO3)2 → CaCO3 + H2O + CO2:
Տրավերտինը օգտագործվում է որպես շինություն և երեսպատման քար (նաև ներքին հարդարման համար)։ Բացի այդ, այն օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ՝ հողը կրաքարի ենթարկելու համար։
Մագնեզիտ
Մագնեզիտ (Թեսալիայի (Հունաստան) Մագնեսիա մարզի անունով), միներալ։ Քիմիական բաղադրությունը՝ MgCO։ Պարունակում է 47,82% MgO և 52,18% C02։ Որպես իզոմորֆ խառնուրդներ մասնակցում են Fe, սակավ՝ Μn և Ca։ թյուր եղագիտական համակարգը տրիկոնային է։ Հանդիպում է ռոմբոէդրային, հազվադեպ՝ պրիզմաձև բյուրեղների տեսքով։ Գույնը՝ անգույն, սպիտակ, գորշ, դեղին, շագանակագույն։ Կարծրությունը՝ 3,5-4,5, խտությունը՝ 3000 կգքմ3։ Ունի հիդրոթերմալ, ինֆիլտրացիոն և սակավ՝ նստվածքային ծագում։ Հանքավայրերը հայտնի են Ռուսաստանում (Ուրալ, Սիբիր), Չինաստանում, Բրազիլիայում և այլուր։ Կիրառվում է մետալուրգիայում (որպես հրակայուն նյութ), շինարարության (մագնեզիտային ցեմենտ), ռետինի, թղթի արդյունաբերության մեջ, ինչպես նաև Mg-ի ստացման համար։
Սֆալերիտ
Սֆալերիտ (հունարեն՝ ocpaXepoQ — անկայուն, խաբուսիկ), ցինկախաբ, սուլֆիդների կարգի միներալ, քիմիական կազմությունը՝ ZnS (67,1% Zn և 32,9% Տ), իզոմորֆ խառնուրդներ՝ Fe, Mn, Cd, Ge, Jn, Co, Hg։ Fe-ով հարուստ տարբերակները կոչվում են մարմատիտ, իսկ անգույն և թույլ գունավորվածները՝ կլեյոֆան։ Բյուրեղագիտական համակարգը խորանարդային, հեքսագոնային է։ Հանդիպում է հատիկավոր ագրեգատների կամ բյուրեղների ձևով։ Անխառնուրդ սֆալերիտը անգույն է։ Կարծրությունը՝ 3,5—4, խտությունը՝ 3900—4100 կիլոգրամ/մետր³։ Առաջանում է հիդրոթերմալ, ինչպես նաև նստվածքային հանքավայրերում։ Սֆալերիտի ցինկի հիմնական հանքանյութն է։
Պիրոլյուզիտ
Պիրոլյուզիտ պոլիանիտ, միներալ, քիմնական կազմը MnO2, պարունակում է 55-63 % Mn։ Բյուրեղագիտական համակարգը տետրագոնային է։ Հաճախ առաջացնում է գաղտնաբյուրեղ հողանման և փոշենման զանգվածներ մանգանի, մասամբ երկաթի ջրային օքսիդների, ինչպես նաև SiO2, BaO, H2O և ուրիշ խառնուրդով։ Հազվադեպ հանդիպում է բարակ ձողաձև կամ սյունաձև բյուրեղներով։
Գույնը մոխրագույն կամ սև է, փայլը՝ կիսամետաղական։ Կարծրությունը տատանվում է 2-3 (փուխրի համար) մինչև 6 (բյուրեղային տարբերակներ), խտությունը՝ 4700-5080 կգ/մ3։ Հանդիպում է առավելապես նստվածքային, հազվադեպ՝ հիդրոթերմալ հանքավայրերում։ Պիրոլյուզիտ մանգանի կարևոր հանքանյութ է։
Օգտագործվում է ֆեռոմանգանի համաձուլվածք ստանալու համար և այլ բնագավառներում։ ՀԽՍՀ-ում կա Իջևանի, Ազիզբեկովի և Գորիսի շրջաններում։
Անդեզիտ
Անդեզիտ, հրաբխային միջին կազմության ապար՝ կազմված պլագիոկլազ, պիրոքսեն, ամֆիբոլ, բիոտիտ միներալներից, հազվադեպ՝ քվարցից ու հրաբխային ապակուց։ Կառուցվածքը հոծ է, գույնը՝ սև, հաճախ՝ մուգ մոխրագույն։ Առաջանում է լավային հոսքերի ձևով հրաբուխների արտավիժումից։ Տարածված է Արագած, Գեղամա, Վարդենիս լեռնազանգվածներում, Դեբեդ, Որոտան, Հրազդան, Ողջի գետերի ավազաններում, Երևանի շրջակայքում։ Օգտագործվում է շինարարության մեջ։
Անդեզիտ է կոչվել Անդյան լեռների անունով։
Ցեխաքար
Ցեխաքարը ցեխաքարի տեսակ է , մանրահատիկ նստվածքային ապար է , որի սկզբնական բաղադրամասերը եղել են կավերը կամ ցեխերը ։ Ցեխաքարը թերթաքարից առանձնանում է իր ճեղքվածքի բացակայությամբ (զուգահեռ շերտավորում):Ցեխաքար տերմինը օգտագործվում է նաև կարբոնատային ապարները ( կրաքար կամ դոլոմիտ ) նկարագրելու համար, որոնք հիմնականում կազմված են կարբոնատային ցեխից։ Այնուամենայնիվ, շատ համատեքստերում տերմինը վերաբերում է սիլիցիկլաստիկ ցեխաքարին, որը հիմնականում կազմված է սիլիկատային միներալներից։ NASA Curiosity մարսագնացը Մարսի վրա հայտնաբերել է ցեխաքարի հանքավայրեր , որոնք պարունակում են օրգանական նյութեր , ինչպիսիք են պրոպանը , բենզինը և տոլուոլը :
Օքրա
Օքրա (հուն․՝ ὠχρός), բնական հանքային ներկանյութ։ Բաղկացած է կավի հետ խառնված երկաթի հիդրօքսիդներից։ Գույնը տատանվում է դեղինից մինչև մուգ նարնջագույն կամ շագանակագույն։ Օքրա կոչվում են նաև այդ պիգմենտով արտադրված ներկերը, հատկապես բաց դարչնավուն-դեղին։ Մեծ քանակությամբ հեմատիտ պարունակող օքրան ունի կարմրավուն երանգ և հայտնի է որպես «կարմիր օքրա»։ Օքրա կոչվում են նաև երկաթի օքսիդով ներկված կավերը, որոնք ստացվում են անագի և պղնձի արդյունահանման ժամանակ[3]: Տարբերում են բաց դեղին (Fe-ի պարունակությունը՝ 12-25 % ըստ Fe203), միջին դեղնության (25-40 %) և ոսկեդեղին (40-75 %) օքրաներ։ Կայուն է մթնոլորտի ազդեցությունների, թույլ թթուների, հիմքերի և լույսի նկատմամբ։
Օգտագործվում է բոլոր տեսակի ներկերի պատրաստման համար, ինչպես նաև խծուծման ու նախաներկման աշխատանքներում։ Հին Եգիպտոսում կարմիր օքրան օգտագործվել է շրթունքների կարմրացման կամ դրանց փայլ տալու համար Ավստրալիայի աբորիգենները հազարամյակներ շարունակ օքրան օգտագործել են մարմինը զարդարելու, արևից պաշտպանվելու, թաղման ծեսերի, ժայռապատկերների, որմնանկարների և այլ գեղարվեստական աշխատանքների համար և այլն։ Ավստրալիայի ազգային թանգարանում պահվում է երկրի տարբեր վայրերից բերված օքրայի նմուշների մեծ հավաքածու։ Հիմբա ցեղի կին, որի մազերը ծածկված են օքրայով Աֆրիկայում կարմիր օքրան՝ որպես ներկ, օգտագործվում է արդեն ավելի քան 200 000 տարի: Նամիբիայի հիմբա ցեղի կանայք օքրայի և կենդանական ճարպի խառնուրդն օգտագործում են մարմնի ձևավորման համար (այն մաշկին տալիս է կարմրավուն գույն)։ Օքրայի խառնուրդը նրանք քսում են նաև հյուսած մազերին։ Նյուֆաունդլենդում օքրայի օգտագործումը հաճախ ասոցացվում է բեոտուկ ժողովրդի հետ, որոնք կարմիր օքրայի օգտագործման շնորհիվ կոչվել են «կարմիր հնդկացիներ» Նյուֆաունդլենդ ժամանած առաջին եվրոպացիների կողմից։ Բեոտուկ ժողովրդի ներկայացուցիչներն օգտագործել են նաև դեղին օքրա՝ մազերը ներկելու համար։
Կոնգլոմերատ
Կոնգլոմերատ (լատ. conglomero-ից՝ հավաքում եմ ամուր կույտում- նստվածքային ապար, որը ցեմենտացված երեք բաղադրիչ տարրեր է՝ խճաքարեր կամ գնդիկներ, ավելի նուրբ լցնող նյութով բեկորներ (ավազ, տիղմ և այլն) և կապակցիչ (ցեմենտ): Կարբոնատները, մարգերը, երկաթի օքսիդները կարող են հանդես գալ որպես ցեմենտ: Կոնգլոմերատների ներսում կարող են լինել այլ կոնգլոմերատներ:
Կոնգլոմերատների և բրեկչիաների հիմնական տարբերությունն այն է, որ վերջիններիս մեջ կլորացված խճաքարերի փոխարեն գերակշռում են անկյունային բեկորները։
Ավգիտ
Ավգիտ (հուն․՝ ανγή — փայլ), միներալ էկիրոքսենների, խմբից.
Բյուրեղագիտական համակարգը մոնոկլինային է։ Առաջացնում է կարճ պրիզմատիկ բյուրեղներ, հաճախ՝ հատիկներ։ Գույնը՝ կանաչից մինչև սև։ Կարծրությունը՝ 5-6, խտությունը՝ 3200-3600 կգ/մ³։ Ավգիտը գլխավոր ապար կազմող միներալն է բազալտում, անդեզիտում, դիաբազում և այլ հիմքային հրային ապարներում։
Մարմար
Մարմարը (հին հուն. μάρμαρος — «սպիտակ կամ փայլուն քար») մետամորֆային ապար է, որը բաղկացած է կալցիտի CaCO3-ից՝ այլ միներալների կեղտերով։
Առաջանում է կրաքարի կամ դոլոմիտի ուժաջերմային փոխակերպման, վերաբյուրեղացման հետևանքով։
Հայաստանում մարմարի հանքավայրերը գտնվում են պալեոզոյան շերտախմբերում և մինչքեմբրի փոխակերպային ապարներում։ Բարձրորակ մարմարի հանքավայրեր կան Հայաստանի Կոտայքի (Արզական, Աղվերան գյուղեր), Արարատի (Մարմարաշեն, Խոր վիրապ գյուղեր), Սյունիքի (Քաջարան քաղաք) մարզերում։ Հայտնի են նաև Իջևանի, Վարդենիսի, Ապարանի հանքավայրերը։ Հայաստանում մարմարի հաշվարկված պաշարները մի քանի մլն․ մ³ են։ Հայկական մարմարները գեղազարդիչ են, ունեն տեխնիկական և շինարարական բարձր հատկություններ։ Հնուց ի վեր օգտագործվում է շինարարության (ինչպես հիմնական շինարարական քար, այնպես էլ երեսապատման համար) և քանդակագործության մեջ։ Մարմարի ալյուրն օգտագործվում է գյուղատնտեսության մեջ։
Կարմիր ջասպերը
Կիսաթանկարժեք քար Կարմիր յասպիսը (Կարմիր ջասպերը) հասպիսի տեսակներից է, որն այսօր ամենատարածվածն է աշխարհում։ Ենթադրվում է, որ Կարմիր Ջասպերը կարող է պաշտպանել իր տիրոջը չար ճակատագրից և երջանկություն բերել նրան: Եթե տանը կարմիր Jasper-ից ապրանքներ կան, ապա այն հուսալիորեն պաշտպանված է նախանձից և անբարյացակամ հյուրերից:
Օբսիդյան քար
Օբսիդիանը հրաբխային ծագում ունեցող միներալ է: Պարբերաբար այն կոչվում է հրաբխային ապակի: Այն իր անունը ստացել է Օբսիդիուս անունով հին հռոմեական ռազմիկի շնորհիվ: Քարը հսկայական քանակությամբ մոգական և բուժիչ հատկություններ ունի:
Երբ հստակ հայտնաբերվել է քարը, հայտնի չէ հաստատ: Այն օգտագործվել է հին տարիներին զենք ստեղծելու համար: Դրանից հետո նրանք սկսեցին զարդարել տների, պալատների և դամբարանների ներսը: Ես Եվրոպա հասա Օբսիդիուս անունով մի ռազմիկի շնորհիվ:
Օբսիդիանի ժողովրդականությունը սկսեց աճել հայտնի Faberge տան շնորհիվ: Ոսկերիչներին հաջողվել է հանքանյութից պատրաստել եզակի զարդեր: Սկզբում քարը կարելի էր գտնել միայն հարուստ մարդկանցից, քանի որ դա շատ արժեր: Բայց հետո նրա հանդեպ հետաքրքրությունը սկսեց վերանալ: Ներկա փուլում ցանկացած մարդ կարող է գնել հանքանյութը:
Բոքսիտ
Բոքսիտ, առաջացել է ֆրանսերեն Լե Բո (Les Baux) տեղանքի անունից, որտեղ էլ հայտնաբերվել է առաջին բոքսիտների հանքավայրը։ Բոքսիտը ալյումինի հիմնական աղբյուրն է հանդիսանում։ Բաղկացած են հիմնականում ալյումինի հիդրօքսիդներից, երկաթի և սիլիցիումի օքսիդներից;
Բոքսիտների ծագումը գլխավորապես կապված է նստվածքային և լատերիտային ապարների հետ։
Բոքսիտները լայն տարածված են արևադարձային երկրներում, հատկապես Գվինեայում, Ավստրալիայում։ 2009 թվականին Ավստրալիան առաջին երկիրն էր աշխարհում բոքսիտների արդյունահանումով, այն գրեթե կազմում էր ընդհանուր պաշարների մեկ երրորդ մասը։ Նրան հաջորդում են Չինաստանը, Բրազիլիան, Հնդկաստանը և Գվինեան։
Թեև ալյումինի պահանջարկը արագ աճում է, այնուհանդերձ բոքսիտների պաշարները բավարար են ալյումինի համաշխարհային պահանջները դեռևս մի քանի դար բավարարելու համար։
Պիրիտ
Պիրիտ (հուն․՝ πυρίτης λίθος), միներալ, FeS2, քիմիական բաղադրությունը՝ 46,6% Fe, 53,4% S, երբեմն՝ Co, Ni, As, Си, Аи, Se և այլ խառնուրդներով։
Բյուրեղային համակարգը խորանարդային է։ Առաջացնում է խորանարդներ, պենտագոնդոդեկաէդրեր, հազվադեպ՝ օկտաէդրեր, առավելապես տարածված է հոծ հատիկավոր զանգվածներով։ Գույնը բաց, արույրադեղին, փայլը՝ մետաղական, կարծրությունը՝ 6-6,5, խտությունը՝ 4900-5200 կգ/մ³։
Առավել տարածված է հիդրոթերմալ հանքավայրերում, կոլչեդանային կուտակներում։ Ծծմբի, ծծմբական թթվի և երկաթարջասպի ելանյութ է։
Հանքավայրեր կան Ուրալում, Ալթայում, Ղազախստանում և Հայաստանում (Թումանյան, Ղափան, Ստեփանավան)։
Բարիտ
Բարիտ անվանումը ծագել է հին հունարեն՝ βαρύς «ծանր» բառից։ Ամերիկյան ողղագրությունը «barite»: Հանքաբանների միջազգային ասոցիացիան սկզբում ընդունեց «barite»-ը որպես պաշտոնական ողղագրություն, սակայն հետագայում առաջարկեց ավելի հին՝ «baryte» տարբերակը, բայց այդ հարցը վիճելի էր և նկատելիորեն անտեսվում էր ամերիկյան հանքագետների կողմից։ Այս միներալի համար օգտագործվել են նաև այլ անվանումներ, ինչպիսիք են՝ բարիտին, բարիտիտ, բարիտիս և ծանր սփաթ։
17-րդ դարում Բոլոնյայի մոտակայքից Վինչենցո Կասցիարոլոն գտավ ֆոսֆորեսցենտ բարիտի նմուշներ, որոնք մեծ համբավ ձեռք բերեցին ալքիմիկոսների շրջանում, իսկ ճառագայթող քարը երբեմն անվանվում էր «Բոլոնյան քար»։
Ալեբաստր
Ալեբաստր, (հուն. ἀλάβαστρος ), երկու տարբեր միներալների անվանում՝ գիպս(երկջուր կալիցումի սուլֆատ CaSO4•2H2O) և կալցիտ(կալցիումի կարբոնատ CaCO3): Այս երկու տեսակները բավականին տարբեր են իրենց կարծրությամբ։ Գիպսն այնքան փափուկ է, որ կարելի է եղունգով քերծել (ամրությունը Մոոսի սանդղակով 2), այն դեպքում երբ կալցիտը բավականին ամուր է (ամրությունը Մոոսի սանդղակով 3), բայց և այնպես հեշտությամբ քերծվում է դանակով։ Բացի դրանից կալցիտային ալեբաստրը բուռն ձևով փոխազդում է աղաթթվի հետ (HCl) այն դեպքում, երբ գիպսային ալեբաստրը աղաթթվի նկատմամբ իներտ է։ Երկուսի հետ էլ աշխատելը հեշտ է և երկուսն էլ մի փոքր լուծվում են ջրում։ Ալեբաստրից պատրաստած իրերը չեն կարող երկար գոյատևել դրսում, այդ իսկ պատճառով դրանք ծառայում են որպես ներքին հարդարման պարագաներ։ Պատմության ընթացքում ալեբաստրն օգտագործվել է որպես հումք դեկորատիվ արվեստի գործեր[3] պատրաստելու համար։
Եգիպտական ալեբաստրն ակտիվորեն արդյունահանվել է Սուեցի և Ասիուտի մոտակայքում։ Թել Էլ Ամարնա անապատում հայտնաբերված են շատ հին քարհանքեր։ Ալժիրի օնիքս մարմարը արդյունահանվել է Օրան նահանգում։ Մեքսիկայի Պուեբլ քաղաքի մոտ տեղակայված են նուրբ կանաչ գույնի ալեբաստերի հայտնի հանքերը։ Օնիքս մարմարի հանքավայրեր կան նաև Թեհուականի տարածքում, ինչպես նաև Կալիֆոռնիա, Արիզոնա, Յուտա, Կոլորադո և Վիրջինիա նահանգներում։
Ալբիտ
Ալբիտը պլագիոկլազ ֆելդսպաթ հանքանյութ է : Այն պլագիոկլազի պինդ լուծույթների շարքի նատրիումի վերջն անդամն է : Այն ներկայացնում է պլագիոկլազ՝ 10%-ից պակաս անորտիտի պարունակությամբ: Մաքուր ալբիտի վերջնական անդամն ունի Na Al Si բանաձեւը 3Օ 8. Այն տեկտոսիլիկատ է ։ Նրա գույնը սովորաբար մաքուր սպիտակ է, այստեղից էլ նրա անունը լատիներենից է albus : [5] Այն տարածված բաղադրիչ է ֆելսիկային ապարներում։
Ալբիտը օգտագործվում է որպես թանկարժեք քար , թեև կիսաթանկարժեք: Ալբիտը նույնպես օգտագործվում է երկրաբանների կողմից, քանի որ այն ճանաչվում է որպես կարևոր ապար ձևավորող հանքանյութ: Հանքանյութի որոշ արդյունաբերական օգտագործում կա, օրինակ՝ ապակու և կերամիկայի արտադրությունը:
Ապատիտ
Ապատիտ (հին հունարեն՝ ἀπατάω — խաբում եմ, ապատիտը հաճախ շփոթել են այլ միներալների հետ), միներալ, կալցիումի ֆոսֆորաթթվային աղ, պարունակում է փոփոխական քանակությամբ ֆտոր և քլոր։ Ֆտորի գերակշռությունը տալիս է ֆտորապատիտ (Ca5[PO4]3F), քլորի գերակշռությունը՝ քլորապատիտ (Ca5[PO4]3Cl)։ Հանքանյութերի որակը որոշվում է նրանց մեջ P2O5-ի քանակով, որը ֆտորապատիտում կազմում է 42,3 %, իսկ քլորապատիտում՝ 41 % ։
Օգտագործվում է արհեստական պարարտանյութ, ֆոսֆոր և ֆոսֆորային միացություններ ստանալու համար, սև և գունավոր մետալուրգիայում, ապակու արդյունաբերության մեջ և այլն։
ԽՍՀՄ-ում է գտնվում Խիբինի ապատիտի՝ աշխարհի խոշորագույն հանքավայրը։ ՀԽՍՀ-ում ապատիտի հանքայնացում հայտնի է Աբովյանի երկաթի հանքավայրում։ Արտասահմանում ապատիտի հանքավայրեր կան Նորվեգիայում, Մեծ Բրիտանիայում և այլուր։
Քրոմիտ
Քրոմիտ, շպինելների խմբի օքսիդային միներալ, երկաթի և քրոմի օքսիդ՝ FeCr2O4: Երկաթի որոշ քանակ կարող է տեղակայվել մագնեզիումով առաջացնելով մագնեզիոքրոմիտի պինդ լուծույթ՝ MgCr2O4: Ալյումինի ատոմներով տեղակայվելու արդյունքում առաջանում է հերցինիտ՝ FeAl2O4: Այսօրվա դրությամբ քրոմիտը մետաղական քրոմ ստանալու համար ամենակարևոր արդյունաբերական միներալն է։ Մետաղական քրոմն օգտագործվում է չժանգոտվող պողպատների մեջ որպես լեգիրացնող բաղադրիչ։
Քրոմիտը հանդիպում է երկրակեղևի շերտավորված ուլտրամաֆիկ ինտրուզիվ ապարներում։ Բացի դրանից հանդիպում է նաև այնպիսի մետամորֆ ապարներում, ինչպիսին է սերպենտինիտը։ Քրոմիտի հանքաքարի շերտերը կազմավորվում են որպես ավելի վաղ կազմավորված մագմային ածանցյալներ։ Սովարաբար կապված են լինում նույն էտապում ձևավորված օլիվինի, մագնետիտի, սերպենտինի և կորունդի հետ։ Աշխարհում քրոմիտի ամենախոշոր հանքավայրը գտնվում է Հարավային Աֆրիկայում։ Բուշվելդ անունով այդ հսկայական հրաբխային համալիրը կազմված է մի քանի շերտերից բաղկացած մաֆիտներից և ուլտրամաֆիտներից, որոնց 90%-ը քրոմիտ է։ Մոնտանայի Ստիլուոտեր հրաբխային համալիրը նույնպես պարունակում է նշանակալի քանակությամբ քրոմիտ։ Քրոմիտի հանքեր կան ԱՄՆ-ում, Թուրքիայում, Ֆիլիպիններում, Ֆինլանդիայում, Ռուսաստանում և Կանադայում։ Քրոմիտ հայտնաբերվել է նաև երկնաքարերում։
Գալենա
Գալենան , որը նաև կոչվում է կապարի հայացք , կապարի (II) սուլֆիդի (PbS) բնական հանքային ձևն է : Այն կապարի ամենակարևոր հանքաքարն է և արծաթի կարևոր աղբյուր :Գալենան ամենաառատ և լայնորեն տարածված սուլֆիդային միներալներից է : Այն բյուրեղանում է խորանարդ բյուրեղային համակարգում ՝ հաճախ ցույց տալով ութանիստ ձևեր: Այն հաճախ կապված է սֆալերիտի , կալցիտի և ֆտորիտի միներալների հետ :
Գալենան կապարի հիմնական հանքաքարն է , որն օգտագործվում է հին ժամանակներից , քանի որ կապարը կարելի է ձուլել գալենայից սովորական փայտի կրակի մեջ։ Գալենան սովորաբար հանդիպում է հիդրոթերմային երակներում ՝ սֆալերիտի , մարկազիտի , խալկոպիրիտի , ցերուսիտի , անկյունազիտի , դոլոմիտի , կալցիտի , քվարցի , բարիտի և ֆտորիտի հետ համատեղ ։ Այն նաև հանդիպում է սֆալերիտի հետ կրաքարի ցածր ջերմաստիճանի կապար — ցինկի հանքավայրերումմահճակալներ. Փոքր քանակությունները հանդիպում են կոնտակտային մետամորֆային գոտիներում, պեգմատիտներում և տարածված նստվածքային ապարներում:
Ավազաքար
Ավազաքար, մանրաբեկոր նստվածքային ապար, կազմված է կրով, կավով և այլ նյութերով ցեմենտացված ավազից։ Ըստ բեկորների տրամաչափերի, ավազաքարերը լինում են՝ խոշորահատիկ (>0, 5 մմ), միջահատիկ (0, 25 — 0, 5 մմ) և մանրահատիկ (0, 1- 0, 25 մմ), ըստ միներալային կազմի՝ քվարցային, արկոզային և գրաուվակային։ Ավազաքարերի ֆիզիկական հատկությունները, կապված նրանց միներալային կազմի, ցեմենտացման աստիճանի և բեկորների սեղմվածության հետ, փոփոխական են, խտությունը՝ 2500 — 2900 կգ/մ3, ծավալային կշիռը՝ 2, 1–2, 8, Հայաստանում։ Օգտագործվում է արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում (շինարարական, քիմիական, թղթի, հղկող նյութերի ևն)։
Լաուրիտ
Լաուրիտը անթափանց սև, մետաղական ռութենիումի սուլֆիդային միներալ է՝ RuS 2 բանաձևով : Այն բյուրեղանում է իզոմետրիկ համակարգում։ Այն գտնվում է պիրիտի կառուցվածքային խմբի մեջ : Չնայած այն հայտնաբերվել է աշխարհի շատ վայրերում, այն չափազանց հազվադեպ է: Լաուրիտը ունի Mohs կարծրություն 7,5 և տեսակարար կշիռը 6,43: Այն կարող է պարունակել օսմիում , ռոդիում , իրիդիում և երկաթ , որոնք փոխարինում են ռութենիումին: Ծծումբը առկա է որպես դիսուլֆիդ իոն, Ս 2− 2 , ուստի ռութենիումը գտնվում է Ru(II) օքսիդացման վիճակում։
Այն հայտնաբերվել է 1866 թվականին Մալայզիայի Բորնեոյում և անվանվել ի պատիվ Լորիի՝ ամերիկացի քիմիկոս Չարլզ Ա. Ջոյի կնոջ : Այն հանդիպում է ուլտրամաֆիկ մագմատիկ կուտակային նստվածքներում և դրանցից ստացված նստվածքային տեղաբաշխման նստվածքներում։ Այն առաջանում է կոոպերիտի , բրագիտի , սպերրիլիտի , պլատինե խմբի տարրերի այլ միներալների և քրոմիտի հետ կապված : Սինթետիկ RuS 2-ը հիդրոսուլֆուրացման բարձր ակտիվ կատալիզատոր է :
Ավենտուրին
Ավենտուրին, (ֆր. Aventurine, լատ. adventurus, advenio «պատահել»), քվարցի (քվարցիտ) մանրահատիկավոր տարատեսակն է։ Իրենից ներկայացնում է տափակ կամ մանրահատիկավոր հանքատեսակ, որը բաղկացած է քվարցից և նրա մեջ ցրված փայլաթիթեղի, իսկ երբեմն էլ քլորիտի կամ հեմատիտի մանր թեփուկներից։ Ավենտուրինը պատկանում է փոխակերպված հանքային ապարների թվին, որոնք առաջացել են ավազակավային նստվածքների, ավելի հաճախ ավազաքարերի, քվարցիտի և բյուրեղային թերթաքարերի խտացման և վերաբյուրեղացման ժամանակ։
Ավենտուրինն արտադրվում է Ավստրալիայում, Ավստրիայում, Բրազիլիայում, Հնդկաստանում, Իսպանիայում, Նորվեգիայում, Չիլիում և Միացյալ Նահանգներում։ Ամերիկյան ավենտուրինն անվանում էին «կոլորադյան ոսկե քար»։ Հնդկաստանում հանդիպում է կանաչ ավենտուրինը։ Այս քարը վաղուց ի վեր արդյունահանել են Չինաստանում, որտեղ կանաչ ավենտուրինը համարվում էր սուրբ քար, շատ ճանաչված էր և կոչվում էր «կայսերական քար»։ Հին Չինաստանում կայսրության պետական կնիքը պատրաստված էր կանաչ ավենտուրինից։ 1810-ից սկսած ավենտուրինը արդյունահանվել է Հարավային Ուրալում (Տագանայի լեռնաշղթա, Չելյաբինսկի Զլատոուս շրջանում)։ 19-րդ դարի վերջում այս քարի հանքարդյունաբերությունը դադարեցվել է և վերականգնվել է միայն մեր ժամանակներում, փոքր ծավալներով։
Սոդալիտ
Սոդալիտ, ալյումասիլիկատների խմբի միներալ։ Քիմիական բանաձևը Na8(AlSiO4)6Cl2։ Բյուրեղագիտական համակարգը խորանարդային է։ Առաջացնում է հատիկային ագրեգատներ։ Անգույն է, ունի տարբեր երանգներ, հաճախ՝ կապույտ։ Կարծրությունը՝ 5,5-6, խտությունը՝ 2300-2500 կգ/մ³։ Հանդիպում է Կոլայի թերակղզում, Ուրալում, Ուկրաինայում։ Սոդալիտի խումբ, միներալներ սիլիկատների կարգից, սnդալիտ՝ Na8(AlSiO4)6Cl2, նոզեան՝ Na8(AlSiO4)6SO4, հայուին՝ NaCa(AlSiO4)6(SO4)2, լազուրիտ Na2Ca2(AlSiO4)(S04)։ Բյուրեղագիտական համակարգը խորանարդային է։ Առաջացնում են ռոմբոդոդեկաէդրիկ (սոդալիտ, լազուրիտ) և օքտաէդրիկ (հայուին) բյուրեղներ։ Սովորաբար հանդիպում են ապարներում տձե հատիկներով։ Կարծրությունը՝ 5,5-6, խտությունը՝ 2300 կգ/մ³, լազուրիտ-2500 կգ/մ³։ Գույնը՝ կապույտ, երկնագույն, դեղին, կանաչավուն, սպիտակ կամ մոխրագույն։ Մի քանի միներալներ (սոդալիտ, նոզեան, հայուին) ապար կազմող միներալներ են նեֆելինային սիենիտներում, ֆոնոլիտներում են։ Հայուինը հանդիպում է Մերձբայկալում և Վեզուվի շրջակայքում։ Սոդալիտի և լազուրիտի կապույտ տարբերակները թանկարժեք քարեր են։ Սինթետիկ միներալներն օգտագործվում են ռադիոէլեկտրոնիկայում և հեռուստատեսության մեջ։
